چند روزی بود که ننوشتم. از سویی نگران ایران عزیز بودم و از سوی دیگر درگیر کارهای دانشگاهی.
به‌طور کلی امیدوارم آرامش و سکینه و صبوری بر همه افراد سیاسی و غیر سیاسی کشور حاکم گردد و قانون مداری مورد توجه همه فعالین سیاسی قرار گیرد. ایران برای توسعه نیازمند آرامش و یکدلی است.
امروز برای ایران روز بزرگ و در عین حال سرنوشت‌سازی است. دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری چند ساعت دیگر آغاز می‌شود و من به عنوان یک دانشجوی علوم سیاسی علاقه‌مندم که همه ایرانیان برای انتخابی که حق قانونی‌شان هست وارد عرصه شده و رأی دهند.
در نظامی که مبتنی بر آرای مردمی است نمی‌توان بدون توجه به سیاست به زندگی پرداخت. هیچ پدیده‌ای در دنیا نیست که سیاسی نباشد و هر مسأله‌ای در دنیا به گونه‌ای سیاسی است. ما بایستی بپذیریم که با رأی دادن می‌توانیم بر سرنوشت خود تأثیرگذار باشیم. بسیاری از سیاست‌گذاری‌های عمومی در دست دولت است و در زندگی ما ایرانیان سرنوشت‌ساز.
رأی دادن، خود تمرین جامعه مدنی است. همچنین رأی دادن به تنهایی یک مشارکت سیاسی است که پس از آن بایستی سعی کرد با صبوری و تأمل و عقلانیت مشکلات ایران عزیز را مرتفع ساخت. ما نیازمند ایرانی قدرتمند و توسعه‌یافته هستیم که در آن سنت‌ها و میراث ما نیز مورد احترام باشد. میراثی که حاصل اسلامیت و ایرانیت ماست. عجول هم نباید بود؛ زیرا ساختن ایران اسلامی زمان می‌خواهد. به امید دولت ـ ملتی قدرتمند برای ایرانمان.
ضمن گرامیداشت یاد و خاطره بنیانگذار انقلاب اسلامی، به نظرم مناظره آقایان موسوی و احمدی‌نژاد در تاریخ سی ساله انقلاب بی‌سابقه بود. از منظر توسعه سیاسی، بسیاری از دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی وارد خانه‌های مردم شد و از همه مهم‌تر، ۲ دیدگاه متفاوت ارائه شده باعث می‌گردد که بسیاری از آرای خاموش به عرصه سیاسی انتخابات گام بگذارد. غروب پنج‌شنبه شب در میادین اصلی تهران غوغایی برپا بود و حضور جوانان در حمایت از کاندیداهای ریاست جمهوری وصف نا‌شدنی، که نشانه‌های حضوری پررنگ را نوید می‌دهد.
واقعاً انتخابات عرصه نبرد سمبولیک است و بدون نمادها و سمبل‌ها نمی‌توان به پیروزی رسید. پیر بوردیو ـ جامعه‌شناس فرانسوی ـ مهمترین نبرد در میدان سیاسی را نبرد سمبولیک می‌داند؛ نبردی که با چگونه باور کردن جهان و چگونگی سلطه بر افراد سروکار دارد. از نظر وی، قدرت سمبولیک، قدرتی نامرئی است که با بیان نحوه دیدن و باور کردن، دنیا را به‌وجود می‌آورد و قدرتی است که از قدرت فیزیکی بیشتر اهمیت دارد. آن‌چه که مهم است، این است که قدرت سمبولیک در سیستم سمبولیک نهفته نیست، بلکه در روابط آن‌هایی که آن را اعمال می‌کنند و آن‌هایی که آن را تحمل می‌کنند قرار دارد.
انقلاب اسلامی نیز پیروزی نمادهای اسلامی و ایرانی در برابر نمادهای غربگرایانه بود که رهبر آن با تدبیر و با قدرت کلام به ساختن و همه‌گیری نمادهای اسلامی و ایرانی پرداخت و وی واجد همه سرمایه‌های لازم برای تسلط بر جامعه بود.
اکنون نیز کسانی می‌توانند بر عرصه انتخابات مسلط شوند که علاوه بر داشتن سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و نمادین از قدرت کلام و طراحی استراتژی برای تولید نمادهای پرنفوذ برخوردار باشند. کاندیدایی در انتخابات چند روز آینده پیروز است که از بیشترین قدرت و سرمایه‌های لازم نمادین و فرهنگی برای تولید نمادها برخوردار باشد.
به همین دلیل معتقدم نبرد رنگ‌ها در انتخابات نیز خود نوعی نبرد سمبولیک است که کاندیداها با ارائه رنگ‌های سبز و سفید و ... درصدد همه‌گیری اقبال به خود و پیروزی در انتخابات هستند؛ آن‌چنان که صبوری و متانت نیز در کنار زیبا صحبت کردن باعث نفوذ قدرت کلام و پیروزی نهایی در عرصه می‌گردد. به عنوان نمونه، افشین قطبی ـ سرمربی تیم ملی فوتبال ایران ـ به علت زیبا صحبت کردن و صبوری و متانت در زمان مربی‌گری تیم پرسپولیس از محبوبیت زیادی در ایران برخوردار شد و عرصه فوتبالی را مرهون زیبایی‌های سخنان خویش نمود. بنابراین نفوذ کلام، رمز پیروزی است که کاندیداها بایستی به آن توجه نمایند. البته این مسأله پیش از این بایستی ساخته می‌شد و در چند روز آینده تا انتخابات فرصتی نیست که بتوان زبان جدیدی بر اساس نفوذ و پیروزی در عرصه ساخته شود. اگر همه این‌ها وجود داشته باشد، نبرد انتخابات رنگ و بوی نمادین به خود می‌گیرد و پیروز نهایی کسی است که بیشترین نمادها را در اختیار داشته باشد.
پاییز سال گذشته، به مناسبت یکصدمین سال اکتشاف نفت در ایران، همایش ملی "نفت، توسعه و دموکراسی" طی دو روز از سوی بنیاد باران در محل مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی در تهران برگزار شد.
مقاله من هم تحت عنوان "بررسی دولت رانتیر از چشم‌انداز توسعه در ایران" مورد پذیرش هیأت علمی این همایش قرار گرفته بود که می‌توانید چکیده آن را در اینجا ملاحظه نمایید.
کمتر از سه هفته دیگر، انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری در ایران فرا می‌رسد. انتخاباتی که همه روشنفکران، دانشگاهیان و نخبگان کشور آن را سرنوشت‌ساز و بااهمیت قلمداد کرده‌اند و برجسته‌ترین آن‌ها نیز برای تعیین مصداق‌های انتخاب، پا به میدان انتخابات گذاشته‌اند.
این نوشته به‌دور از وارد شدن به بحث‌های تکراری تعیین مصداق‌ها، درنظر دارد مستقیم به موضوع چگونگی پیروزی کاندیداها در انتخابات بپردازد؛ مسأله‌ای که در تمام دنیا نخستین دغدغه همه کاندیداها و حامیان‌شان در ورود به انتخابات ریاست جمهوری می‌باشد.
سئوال اساسی این است که آیا تنها برنامه یک کاندیدا برای پیروزی در عرصه رقابت‌ها کافی است و یا برنامه‌ها توأماً با شخصیت و اتیکت سیاسی افراد، بیشترین نقش را در توفیق کاندیدا بازی می‌کند؟
رژه ژرار شوارتزنبرگ ـ جامعه‌شناس مشهور ـ در کتاب "دولت نمایشی: نظام ستاره‌ای در سیاست" ضمن تشبیه صحنه سیاست به صحنه نمایش، تئاتر را شامل سه عنصر سناریونویس، بازیگر نقش اول و تماشاچی می‌داند. سناریونویس در تئاتر، نقش‌ها را می‌نویسد و نوع بازی را به بازیگر دیکته می‌کند؛ بازیگر نیز ستاره صحنه نمایش است که بر اساس نقش نوشته‌شده و حتی برمبنای خواست تماشاچیان بازی می‌کند و تماشاچی هم با خرید بلیت به دنبال بازی ستاره سینما می‌رود و به سناریونویس هم کاری ندارد.
عرصه سیاست هم مثل تئاتر، از سه عنصر کارگردانان سیاسی (سناریونویس)، کاندیدا (بازیگر نقش اول) و رأی‌دهندگان (تماشاچی) تشکیل شده است. مثل سینما و تئاتر، توده‌ها به دنبال بازیگری راه می‌افتند که جذاب‌ترین چهره و نقش را از خود به نمایش گذارد. همان‌طور که تماشاچی تئاتر با پرداخت پول و خرید بلیت، به تماشای نمایش می‌رود، رأی‌دهندگان نیز با ریختن رأی در صندوق‌ها، به انتخاب بازیگر نقش اول سیاسی می‌پردازند و این مسأله، سیاست را در غرب بیش از پیش به صورت نمایش یک‌نفره سیاسی بدل کرده است. (نقیب‌زاده، ۱۳۷۹: 232-231)
به عنوان مثال، سیلویو برلوسکنی به عنوان یک شخصیت غیرسیاسی و مالک رسانه‌ها توانست یک‌شبه تمامی احزاب سیاسی را در ایتالیا شکست دهد و در سال 1994 میلادی اکثریت کرسی‌های مجلس را از آن خود کند و یا باراک اوباما در انتخابات 2009 میلادی در ایالات متحده با استفاده از شبکه‌های اینترنتی و روزنامه‌ها توانست از محبوبیت زیادی برخوردار شود.
در کنار رسانه‌ها، وجود شخصیت و اتیکت سیاسی باعث رویکرد مردم به کاندیداها و در نهایت پیروزی آنان خواهد شد. از آن‌جا که هر بازیگر عرصه هنری، از نماد و اتیکت هنری منحصر به فرد برخوردار است، بازیگر عرصه سیاسی نیز می‌بایست اتیکت و شخصیت سیاسی ویژه‌ای را در اختیار داشته باشد تا بتواند نظر مخاطبان را به خود جلب نماید.
تعیین این اتیکت سیاسی به سادگی امکان‌پذیر نیست و به مرور زمان شکل می‌گیرد و به صورت آنی نمی‌توان آن را تغییر داد.
بلماس ـ یکی از کاندیداهای ریاست جمهوری در دهه 80 میلادی در فرانسه ـ تا پیش از ایام انتخابات چهره خیلی جدی در عرصه سیاست نداشت و زمانی که وارد عرصه شد، به سرعت اتیکت سیاسی خود را تغییر داد و چهره‌ای جدی در سیاست به خود گرفت؛ نتیجه آن شد که مردم تغییر نقش سریع وی را نپسندیدند و وی از گردونه رقابت‌ها حذف شد. همان‌طور که در عرصه هنری، بازیگر خیلی آنی نمی‌تواند نقش خود را عوض کند، عرصه سیاست نیز بدین منوال است. در حقیقت، هرکس اتیکت سیاسی بهتری داشته باشد و تصورات مردم را از آن خود کند، او برنده عرصه خواهد شد.
انتخابات، نبرد سناریوهاست. بنابراین بهترین سناریو به همراه اتیکت مناسب و خلاقیت بازیگر سیاسی در پیروزی وی مؤثر واقع می‌شود. به عقیده گافمن ـ جامعه‌شناس تعامل‌گرا ـ بازیگر در ارتباط متقابل با تماشاچی به بازی خود جهت می‌دهد و هر دو از یکدیگر الهام می‌گیرند و همین کنش متقابل و ساختن اتیکت سیاسی موفق است که پیروزی در انتخابات را تضمین می‌نماید.
در انتخابات ایران نیز نقش رسانه‌ها و داشتن اتیکت سیاسی و یا ساختن آن بر اساس کنش متقابل با تماشاچی (رأی‌دهندگان) از اهمیت حیاتی برخوردار است؛ آن‌چنان که در سال 1376 سیدمحمد خاتمی با اتیکت سیاسی گفتار نیکو و احترام‌برانگیز و در سال 1384 محمود احمدی‌نژاد با اتیکت عمل‌گرایی و افشاگری توانستند عرصه انتخابات را ار آن خود نمایند.
تاکنون اتیکت سیاسی قدرتمندی از سوی کاندیداها برای انتخابات پیش رو ارائه نشده است. تماشاچیان منتظراند و علی‌رغم آرامش سیاسی در فضای تبلیغات انتخاباتی، درصدد تصمیم‌گیری برای تغییر وضع موجوداند. اما برای پیروزی باید اتیکت و شخصیت سیاسی بانفوذ ساخت و با کمک رسانه‌ها این امر را مهیا نمود. این اتیکت بایستی بر روی خرابه‌های اتیکت‌های پیشین ساخته شود تا تماشاچیان دچار اعوجاج نگردند.
در چند روز آینده مناظره‌های تلویزیونی و برنامه‌های تبلیغاتی و رسانه‌ای کاندیداها با تکیه بر ابزارهای جدید گفتاری و شنیداری، بهترین فرصت برای عرضه اتیکت و شخصیت سیاسی بانفوذ برای برنده شدن در انتخابات است. بنابراین کاندیداها بایستی هرچه سریع‌تر در ساختن این اتیکت بر اساس پیشینه خود اقدام نمایند. کارگردانان سیاسی با توجه به نیاز تماشاچی و سرمایه‌های موجود در کاندیدا، نیازمند ساختن اتیکتی هستند که قدرت در عرصه سیاسی را تسخیر نمایند. بنابراین تسلط بر تصورات و اذهان مردم، نیازمند تدبیر و لوازمی است که بازیگر نقش اول بایستی در رقابتی خلاقانه آن را از آن خود نماید.
اما با این‌همه، آیا تنها اتیکت سیاسی و رسانه‌ها برای موفقیت در عرصه انتخابات کافی است؟
پی‌نوشت
1- نقیب‌زاده، احمد. درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی، تهران: سمت، 1379.
عنوان تز دکتری‌ام در رشته علوم سیاسی، "نقش قدرت نمادین در پیروزی انقلاب اسلامی ایران" است. از عزیزانی که احتمالاً وبلاگ را مشاهده خواهند کرد، خواهشمندم در صورت امکان مؤسسات و مراکزی را که می‌توانند از تزم حمایت مالی کنند،معرفی نمایند. سپاسگزارم.
مقاله "تأثیر اندیشه هایک بر ایدئولوژی‌های سیاسی راست و چپ" را در آخرین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی "سیاست" منتشره از سوی دانشگاه تهران به چاپ رساندم.
این مقاله را مدیون زحمت‌های دکتر توحیدفام ـ استاد راهنمای پایان‌نامه کارشناسی ارشد ـ هستم. اگر خواستید، می‌توانید مقاله را در اینجا ببینید.