انقلاب اسلامی و نبرد نمادها

کتاب "انقلاب اسلامی و نبرد نمادها" نوشته دکتر مجید استوار در نشر نگاه معاصر و قبل‌تر از آن در انتشارات پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است. این کتاب شامل یازده فصل است که عموماً به جریان شکل‌گیری و تکوین انقلاب اسلامی ایران و یک نقش ویژه و تا حدودی نو، به مبحث قدرت نمادین پیر بوردیو دارد که عموماً مسأله بدیعی در تحلیل انقلاب اسلامی ایران است.
در این مقال قصد داریم طبق فصل یازدهم کتاب مذکور که تحت عنوان "نبرد نمادها و پیروزی انقلاب اسلامی" مطرح است به فرآیند پیروزی انقلاب اسلامی بپردازیم. بررسی این اثر می‌تواند در این باب موضوعیت داشته باشد. عموماً نگارنده در این اثر اعتقاد دارد که شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حاصل نزاع نمادهایی است که در این مواجهه نمادهای اسلامی که از سوی مخالفان حکومت شاه مورد توجه بود، در برابر نمادهای سیستم پهلوی، از جمله مدرنیسم و ... پیروز شده و این سرآغازی بر پایان حکومت پهلوی و به موازات آن، پیروزی انقلاب اسلامی بود. به‌طور مثال، در بخشی از کتاب اشاره شده است که: "از جمله نخستین حرکت‌های نمادین در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، تشبیه شخص شاه به یزید و ارتش شاه به سپاه یزید بود. امثال این شبیه‌سازی‌های نمادین باعث می‌شد که مردم معترض در جریان تظاهرات خیابانی از شهامتی بی‌همتا برخوردار شوند و خود را از یاران امام حسین(ع) تصور کنند که با سپاه ظلم درحال جنگ‌اند و عنوان می‌شود که عقب‌نشینی ارتش حاکی از این واقعیت است که سربازان رژیم پهلوی در مقابل این نمادسازی‌ها مستأصل و توان برخورد با تظاهرکنندگان را از دست داده بودند." (استوار، 1392: 10)
امام خمینی(ره) در مخالفت با حکومت پهلوی از نمادهای شیعی بهره می‌جستند و بارها در سخنرانی‌ها و خطبه‌هایی که ایراد می‌فرمودند، از نمادهای عاشورا، امام حسین(ع) و کربلا در مبارزه با رژیم شاه استفاده می‌کردند و اذهان ایرانیان را تحت تأثیر قرار می‌دادند. مردم در کشاکش مبارزات با سیستم پهلوی در باور خود، شاه را یزید و میدان سیاسی مبارزه را به میدان کربلا تشبیه می‌کردند.
امام خمینی(ره) و مرحوم دکتر علی شریعتی از اصلی‌ترین نمادسازان شیعی در شکل‌گیری انقلاب اسلامی بودند که امام خمینی(ره) با تأکید بر مفاهیمی همچون عاشورا و امام حسین(ع) به بسیج سیاسی مردم اقدام کرد و مرحوم دکتر علی شریعتی با استفاده از چهره‌های نمادین، نظیر ابوذر و امام حسین(ع)، جنبه‌ای نمادین به شخصیت‌های تاریخی صدر اسلام بخشید.
یکی از نمادهای تأثیرگذار در شکل‌گیری انقلاب اسلامی که کتاب بدان اشاره دارد: "توجه به مظلومیت امام حسین(ع) بود. علاقه به امام حسین(ع) به‌عنوان شاخص نمادهای شیعی حتی در پایین‌ترین گروه‌های اجتماعی و آلونک نشینان نیز نفوذ داشت. در تفکر ایرانیان، کربلا و امام حسین(ع) نماد مقابله خوبی‌ها با بدی‌هاست. مثلاً درباب تصدیق این مسأله به سبب جدال روشنایی و تاریکی در قالب سیاوش در ایران باستان، که خونش ناحق ریخته شد و ایرانیان سوگوار شدند. این نماد در عصر اسلامی هم در قامت خون امام حسین(ع) در اذهان ایرانیان تداوم یافت. در نتیجه، مبارزه با ظلم و دفاع از مظلوم در ایران سابقه باستانی دارد و از عصر ایران باستان تا عصر شیعی، استمرار یافته است."
این کتاب با تحلیل نظریه قدرت نمادین و استفاده آکادمیک از آن در قالب تحلیل انقلاب اسلامی ایران، توانسته است بینش و تحلیل بدیعی از مسأله به‌کارگیری نمادهای اسلامی و شیعی و مخصوصاً واقعه کربلا و امام حسین(ع) در شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی ارائه دهد.

ابوالفتح فخر محمدیان
کارشناس ارشد علوم سیاسی
روزنامه ایران، شماره 5977، 23 تیر 1394